طرح شاه عباسي:
طرحهاي شاهعباسي بر پايه گل و بوته‌هاي ويژه‌اي كه به نام «گلهاي شاهعباسي» مشهورند شكل گرفته‌اند.
اين گلها همراه با اسليمي‌ها، ختايي‌ها و ديگر نقشمايه‌هاي رايج در نقوش فرش، نگاره‌هاي اصلي را در حاشيه و متن فرش به وجود مي‌آورند. طرحهاي شاهعباسي گونه‌هاي مختلفي دارند كه برخي از آنها عبارتند از: شاه عباسي لچك و ترنج، شاه عباسي تصرفي، شاه عباسي افشان و شاهعباسي طره‌اي.
شاه عباسي لچك و ترنج:
اين طرح از ديرباز براي تزيين جلدهاي چرمي و كتابهاي قديمي به كار مي‌رفته و از اصالت ويژه‌اي برخوردار است. فرشهايي كه با اين طرح بافته مي‌شوند داراي ترنجي مياني به شكل دايره يا لوزي هستند كه دو «سرترنج» در بالا و پايين و گاه طرفين نيز آنرا احاطه مي‌كند. چهار گوشه زمينه مياني و متن فرش را نيز چهار نقش يكسان به نام «لچك» كه معمولاً يك چهارم ترنج مياني است، تزيين مي‌كند.
پاره‌اي از طرحهاي شاهعباسي لچكهاي 4 گوشه را ندارند كه به آنها «شاه عباسي ترنج دار» گفته مي‌شود.
شاه عباسي افشان:
طرح شاهعباسي افشان، ترنج مياني و لچكهاي 4 گوشه را ندارد و سراسر متن فرش را برگها و گلهاي اسليمي و ختايي به همراه خطوط مدور و كماني پر مي‌كند.
شاه عباسي طره‌دار:
اين طرح داراي ترنجي ظريف در وسط است و ويژگي اين نقش، طره‌اي است كه به صورت سلسله اي گرداگرد متن آمده است. به بياني ديگر در اين گونه طرحها، لچك برخلاف معمول از يك چهارم ترنج تشكيل نشده بلكه به صورت طره سراسر متن را دور زده است.
شاه عباسي تصرفي:
اين طرح با دخل و تصرف‌هايي در ساختار كلي طرح شاه عباسي به وجود مي‌آيد. براي نمونه حذف لچكها و استفاده از نيم ترنجهايي در اضلاع متن فرش و برخورداري از قابها و كتيبه‌هاي تزييني به طور قرينه در اضلاع جانبي و تغييراتي از اين دست، از جمله ابداعاتي است كه در طرح به وجود آمده و آنرا به نام تصرفي موسوم مي‌سازد.
طرح اسليمي:
در طراحي فرش به مجموعه‌اي از اشكال تزييني ويژه كه شبيه دهان باز مار هستند، «اسليمي» گفته مي‌شود.
اسليمي را ريشه‌گرفته از واژه «اسليم» به معني «جوانه» دانسته‌اند كه چندان دور از ذهن نيست و گروهي نيز ريشه اين واژه را از كلمه «اسلام» مي‌دانند هرچند كه طرحهاي اسليمي پيش از ورود اسلام به ايران نيز به كار مي‌رفته است. طرحهاي اسليمي كه بيشتر در مناطق مركزي ايران مانند اصفهان استفاده مي‌شود، خود انواع مختلفي دارد كه اسليمي دهان اژدري، اسليمي ماري و اسليمي شكسته از آن دسته‌اند.
طرح گلداني:
در اين طرح، شكل گلداني مزين به شاخه‌هاي گل، عنصر اصلي و غالب را تشكيل مي‌دهد كه در اندازه‌هاي مختلف (گاهي بزرگ و به صورت واحد و گاهي كوچك و در رديفهاي موازي) تمامي زمينه فرش را پوشش مي‌دهند.
طرح گلداني از ديرباز در ميان فرشبافان قم، تبريز، كاشان، آباده و كردستان مقبوليت فراواني داشته و خود انواعي دارد كه گلداني محرابي، گلداني ظل السلطان، گلداني حاج خانمي و گلداني تكراري از آن جمله‌اند.
گلداني ظل السلطان:
طرحي است گلداني كه در دو طرف آن به جاي دسته‌گلدان، نقش پرنده كار مي‌شود و از درون گلدان نيز گلهاي فراوان روييده است.
گلداني حاج خانمي:
ـ طرحي گلداني است كه بيشتر در ميان قشقايي‌ها رايج است و درشيراز به آن «نقش ناظم» مي‌گويند و قاليچه‌هاي داراي اين طرح را «ناظم كشكولي» مي‌خوانند. از ويژگي‌هاي مهم اين طرح رعايت دقيق تناسبها و نيز اندازه و ابعاد نگاره‌هاي مشابه و مكرر در سراسر طرح است.
گويا اصطلاح حاج خانمي از نام «حاج خانم جهان آرا بي بي» گرفته شده است كه تلاشي ارزنده در احياي هنر فرشبافي قشقايي داشته است.
طرح بته:
درباره ريشه تقشمايه بته نظرات گوناگوني مطرح شده است. شباهت اين نقش با شعله مقدس آتش زرتشتيان، ميوه كاج، قطره‌آب، سرو، شاخه نخل، پرنده مهر و... ديدگاههاي متفاوتي را درباره منشاء بته ايجاد كرده است.
نقشمايه بته در طرحهاي فرش در اندازه‌ها و شكلهاي گوناگوني به چشم مي‌خورد. گاهي چنان بزرگ است كه چند بته براي پوشش سطح فرش كفايت مي كند اما در بيشتر موارد به اندازه‌هاي كوچك در رديفهاي موازي در متن فرش و يا به دنبال هم در حاشيه آن ديده مي‌شود كه گاهي در سبك شكسته نيز استفاده مي‌شود.
طرح بته معمولاً در فرشهاي كرمان، سسندج، همدان، كاشان، سرابند و قم ديده مي‌شود و معروفترين گونه‌هاي آن عبارتند از: بته‌جقه، بته ترمه، بته مادر و فرزند، بته سرابندي، بته قلمكار اصفهاني، بته كردستاني يا هشت‌پر.
طرح ماهي درهم (هراتي):
از آنجا كه نخستين نمونههاي اين طرح در هرات به دست آمده است، به اين طرح «هراتي» نيز مي‌گويند. طرح ماهي درهم از دو نگاره ماهي و يك گل در ميان آنها تشكيل شده است. در برخي مناطق غربي ايران، گل مياني در وسط يك لوزي قرار دارد و چهار ماهي يا چهار برگ خميده همانند خميدگي كمرماهي در كناره بيروني چهار ضلعي لوزي بافته مي‌شود.
استان مركزي، خراسان، همدان، بيجار و سنندج جايگاه اصلي طرح ماهي درهم به شمار مي‌آيند.
طرح درختي:
نقش گياهان و درختان به دليل مقدس بودن آنها نزد ايرانيان باستان، همواره مورد توجه قاليبافان بوده است و امرزه نيز نقش درختي همچنان در بسياري از نقاط ايران بافته مي‌شود اما كارشناسان ريشه اصلي اين طرح را در راور كرمان مي‌دانند.
طرح درختي برپايه عنصرهاي مورد استفاده در آن به نقشهاي گوناگوني تقسيم مي‌شود كه طرح حيوان‌دار (جانوري)، سبزيكار (آب نما)، ترنجدار، سروي، سراسري و لچك‌وترنج از آن جمله‌اند.
درختي حيوان‌دار:
در اين طرح در ميان شاخ و برگهاي درختان، پرندگاني به چشم مي‌خورند و در پاي درختان نيز حيواناتي در حال چرا و استراحت ديده مي‌شوند.
درختي شكارگاه:
اگر در متن و حاشيه طرح درختي، شكارچياني سوار بر اسب و يا پياده در حال صيد ديده شوند، طرح درختي به شكارگاه موسوم مي‌شود.
درختي سبزيكار:
اگر در ميان فرش، بركه آبي كه معمولاً با رنگ فيروزه‌اي مشخص شده‌است ديده شود، طرح فرش را درختي سبزيكار يا آب نما مي‌خوانند. در اين طرح شكل كلي درخت ترسيم نشده و شاخه‌ها و ساقه‌هاي پرگل درختان هستند كه عناصر غالب و اصلي طرح را تشكيل مي‌دهند. طرح درختي سبزيكار از طرحهاي معروفي است كه حدود 60سال پيش از راور كرمان به مجموعه طرحهاي زيباي فرش ايران راه يافت و امروزه بافندگان كاشان، اصفهان، تبريز، قم و تهران به بافت اين طرح علاقه‌مند هستند.
گفتني است بسياري از اروپاييان نقش درخت در فرش را به فال نيك گرفته و آن را نشانه‌اي از تداوم عمر و خوشبختي و سعادت مي‌دانند.
طرح‌بندي:
اگر نقشمايه يا نقش كوچكي از طرح در متن فرش در جهتهاي طولي و عرضي تكرار شده باشد، طرح را بندي مي‌نامند.
معروفترين طرحهاي بندي عبارتنداز: بندي ورامين (ميناخاني)، بندي اسليمي، بندي بازوبندي (شيرشكري)، بندي كتيبه‌اي و بندي شاخ گوزن حيوان‌دار
بندي ميناخاني:
نمونههاي قديمي اين طرح در نقشه‌هاي ديرسال منطقه كردستان، بيجار و ساوجبلاغ ديده شده است.
طرح ميناخاني از جمله طرحهاي يكنواختي است كه تمام متن فرش را مي‌پوشاند و در بسياري از مناطق ايران از جمله همدان، چهارمحال و بختياري، هريس و قائنات بافته مي‌شود.
بندي اسليمي:
در اين طرح نگاره‌ها و خطوط اسليمي به هم پيوسته و با تركيب گلهايي همچون ختايي و يا شاهعباسي زمينه فرش را پر مي‌كند.
بندي بازوبندي:
نام اين طرح از تزيينات بازوبندها و كمربندهايي مي‌آيد كه ايرانيان در گذشته به پهلوانان و ورزشكاران هديه مي‌كردند. نقش قابها و نقاشي‌هاي اين هديه‌ها منبع الهام طراحان فرش بوده و با تكرار اين نقشها، فرشهايي زيبا عرضه شده‌است.
بندي كتيبه‌اي:
در اين طرح قابهاي هندسي شكل چند ضلعي مزين به گلهايي به چشم مي‌خورند كه گاه دو قاب با يك گل چندپر و گاه با يك پاره‌خط به هم پيوسته‌اند.
بندي شاخ گوزن حيوان‌دار:
شاخ پرپيچ و خم گوزن از پايه‌هاي اصلي تشكيل دهنده طرح بندي شاخ گوزني است. در متن اين گونه طرحها، گلهاي طراحي شده با برگها و غنچه‌هايشان به وسيله نقشي كه بي‌شباهت به شاخ پرپيچ و خم گوزن نيست، محدود مي‌شوند و گلهاي طراحي شده به تناوب در سرتاسر متن وبه طور قرينه قرار مي‌گيرند.
در طرح‌بندي شاخ گوزن حيوان‌دار، حيوانات بسيار كوچك و ظريفي مانند آهو و گوزن در جاي‌جاي متن و كنار گلها ديده مي‌شوند. حواشي اينگونه نقشها را اغلب با خطوط پيچان و اسليمي‌‌هاي ظريف گه گلهال ريزي را در بر گرفته‌اند تزيين مي‌كنند.
طرح محرابي:
شكل محراب، الهام بخش طراحان فرش در به وجود آوردن اين طرح بوده است. فرشهايي كه با برخورداري از طرح اين طاقهاي هلالي بافته مي‌شوند، معمولاً صحنه‌هاي شكار ندارند چرا كه در طرح آنها كوشش مي‌شود قداست محراب عبادت به بيننده القا شود و با برخورداري از درختها و گلها، بهشت موعود را در چشم بيننده تداعي كند.
طرح محرابي براين پايه كه در تزيين آن ستونهاي نگهدارنده طاقها مورد استفاده قرار گرفته باشند و يا قنديلي از طاق محراب آويخته باشد و يا از درختها و گلدانهايي براي تزيين متن استفاده شده باشد، به ترتيب به طرح محرابي ستوندار، قنديلي، درختي، و گلداني تقسيم مي‌شود.
طرح محرابي بيشتر در ميان بافندگان قم، كاشان، اصفهان و بلوچي رايج است.
طرح محرمات:
در صورتي كه متن فرش به نوارهايي با عرض مساوي و با رنگهاي مختلف و مزين به نقشمايه‌هاي كوچكي تقسيم شود به طوري كه زمينه فرش به صورت راه راه به نظر آيد، به آن طرح محرمات مي‌گويند.
اين طرح كه در برخي نقاط به آن «قلمداني» نيز گويند، در كردستان، تبريز وقم مورد توجه بافندگان قرار دارد.
طرح افشان:
در طرح افشان خبري از قالبهاي مرسوم براي جداسازي نقوش در فرش نيست و لچك و ترنج و بند و... وجود ندارد و اجزاي تشكيل دهنده طرح به صورت پراكنده ولي با فواصل منظم از هم قرار دارند.
طرح افشان بنا بر استفاده از گلها و گياهان و حيوانات به انواع مختلفي تقسيم مي‌شود كه از آن جمله‌اند: افشان اسليمي، افشان ختايي، افشان بندي، افشان شاه عباسي و....
طرح شخصيتها و آثار تاريخي:
شكل اساسي اين طرحها را همانگونه كه از نام آنها برمي‌آيد، مناظري از ابنيه و تصاويري از شخصيتهاي معروف تشكيل مي دهد.
تصاوير پادشاهان افسانه‌اي، پهلوانان باستاني، شخصيتهاي سياسي دنيا، بناهاي كهن همچون تخت جمشيد و... از اينگونه طرحها هستند كه در فرش نقش بسته‌اند.
طرح گلفرنگ:
عناصر تشكيل دهنده اين طرح، گلهاي سرخ با گلبرگهاي منظم پنج تا هشت‌پر به صورت دسته گل هستند كه در سراسر زمينه فرش تكرار شده‌اند.
گلفرنگ گاهي درون گلدان و گاهي بدون آن طراحي مي‌شود و گلفرنگ بيجار، ترنج دار، بازوبندي، دسته گل و مستوفي و... از گونه‌هاي آن هستند.
گلفرنگ مستوفي:
واژه مستوفي، لقبي بوده است كه شاهان قاجار به منشي‌ها و كارگزاران خود اعطا مي كرده‌اند.
بافت اينگونه طرحها كه در اراك، تبريز و بيجار متداول است، به يكي از مستوفيان دوره قاجاريه كه احتمالاً سفارش دهنده آن بوده نسبت داده مي‌شود. پايه اين طرح را لوزي‌هايي در تركيب گلفرنگ‌ها و شاخه‌هاي زينتي تشكيل مي‌دهند و گاهي نيز خطوط اسليمي را براي آرايش مضاعف دسته گلها به كار مي‌برند به گونه‌اي كه دسته گلهاي فرنگ را به هم پيوند مي‌دهند.
گلفرنگ لچك و ترنج:
در اين طرح گرداگرد ترنج مركزي را اغلب دسته‌اي از گلهاي سرخ و گلدانهاي گلفرنگ فرا مي‌گيرد. تمايز كامل نقش و رنگ لچكها از طرح و متن، فضايي بيضي شكل را به وجود مي‌آورد كه ترنج مياني در آن خودنمايي مي‌كند.
حاشيه‌هاي بزرگ در اين طرح، كمابيش نقوش و رنگهاي متن اصلي را بازتاب مي‌دهد.
طرح اقتباس:
در اين گونه از طرحها، طرحهايي از مناطق فرشبافي مجاور ايران كه روزگاري جزيي از خاك ايران بوده‌اند همچون تركيه، قفقاز، افغانستان و... گرفته شده و با تغييراتي مورد استفاده قرار مي‌گيرند.
اقتباسي قفقاز:
نقش اينگونه طرحها با اقتباس از نقوش سنتي قفقازي، در زمره دسته فرشهاي ذهني بافت ايلياتي است كه بيشتر در شمال شرقي ايران و در منطقه تركمن صحرا توليد مي‌شود.
اقتباسي گوبلن:
نقشهاي اين طرح پر از گلهاي پنج پر و هشت پر (گلفرنگ) است وبي شباهت به گوبلنهاي فرانسوي نيست.
معمولاً كف اين طرحها ساده است و حاشيه اصلي هميشه از خطوط صاف و مستقيم پيروي نمي‌كند.
اين طرح نخستين بار در راور كرمان بافته شد.
طرح تلفيقي:
هنرمندان با الهام از نقوش گوناگون و تلفيق نقشمايه‌هاي موزون آنها با يكديگر، نقشهاي بديعي را مي‌آفرينند كه به طرحهاي تلفيقي موسومند.
اين طرحها از الگو و رنگهاي خاصي پيروي نمي‌كنند و انتخاب آنها به سليقه طراح و نقاشي بستگي دارد به گونه‌اي كه گاه طرحهاي بته‌جقه، گلفرنگ، قابها، كتيبه‌ها و گلدانها در يك فرش گردهم مي‌آيند.
طرحهاي تلفيقي انواع گوناگوني دارند كه شاخه پيچ ترنجدار، سلسه‌اي ترنجدار، لچك ترنج گلداني، بند اسليمي، ترنجي دسته‌گل، ترنجي كف ساده و.... از آن جمله‌اند.